Beginselen van de verdediging tegen chemische strijdmiddelen

Geldigheid:

t/m 18-02-2019

Status: Was geldig

Hoofdstuk I Inleiding

1. Begripsbepaling

Het definiëren van de begrippen chemische oorlogvoering (chemical warfare) en chemische strijdmiddelen (military agents, chemical agents) is niet eenvoudig. Binnen de NAVO wordt de volgende definitie gehanteerd:

Een chemisch strijdmiddel is een chemische verbinding (of een mengsel van chemische verbindingen), door zijn toxische werking geschikt om te worden gebruikt bij militaire operaties, met als doel de tegenstander buiten gevecht te stellen, dan wel het gebruik van terrein, installaties of materieel te bemoeilijken of te verhinderen. In dit verband blijven chemische verbindingen met als doel het beteugelen van oproer, het ontbladeren van begroeiing, het vormen van rookschermen of het stichten van brand buiten beschouwing.

Bedoeld wordt dus het gebruik van de eigenschap van een chemische stof om het fysiologisch functioneren van menselijk organisme te verstoren, met het doel daarmede militair voordeel te behalen. Chemische strijdmiddelen kunnen ook beschadigingen toebrengen aan planten en dieren. Dit moet echter worden gezien als neveneffect.

Personeel kan buiten gevecht worden gesteld (of zelfs gedood), en het gebruik van terrein, installaties en materieel kan ernstig worden bemoeilijkt. Ook de noodzaak om tegen blootstelling beschermd te zijn (nbc-maskers, beschermende kleding) waardoor militairen in hun prestatievermogen en bewegingsvrijheid worden gehinderd, vormt een aspect van de chemische oorlogvoering.

Een kenmerkend verschil in de uitwerking van chemische strijdmiddelen ten opzichte van conventionele strijdmiddelen en kernwapens is, dat er geen schade ontstaat aan materieel en infrastructuur hoewel het gebruik daarvan wel voor langere tijd kan worden bemoeilijkt of verhinderd. Veelvuldig worden chemische strijdmiddelen aangeduid als oorlogsgassen. Deze terminologie is echter in zijn algemeenheid onjuist, want verreweg de meeste chemische strijdmiddelen zijn vloeistoffen of soms zelfs vaste stoffen.

2. Historie

a. Algemeen

Reeds de oude Grieken gebruikten salpeter en `zwavelrook’ als strijdmiddel. Later pasten de Romeinen eveneens prikkelende rook toe, een techniek die ook in de Middeleeuwen werd gebruikt. De eerste grote aanval met chemische strijdmiddelen dateert uit de Eerste Wereldoorlog. Op 22 april 1915 zetten Duitse troepen over een frontlijn van zes kilometer 168.000 kg chloorgas in tegen de geallieerde troepen. De gevolgen op de onbeschermde militairen bleven niet uit: 15.000 slachtoffers van wie er 5.000 overleden. Als bescherming werd het eerste `gasmasker’ ontwikkeld: een katoenen doek geïmpregneerd met natrium thiosulfaat, glycerine en natrium carbonaat, die voor neus en mond werd gebonden. Nadat iedere militair met deze doek was uitgerust, was chloorgas als chemisch strijdmiddel niet langer effectief. Tijdens een aanval bij Reims, ongeveer een half jaar later, bleek tienmaal zoveel chloorgas nodig voor een vergelijkbaar effect. De verbeterde bescherming had de invoering van nieuwe chemische strijdmiddelen tot gevolg. Zo bood de geïmpregneerde doek geen bescherming tegen fosgeen. Dit gaf de aanzet tot de ontwikkeling van maskers met een adsorptiefilter van koolstof. Later werd voorafgaand aan een aanval met fosgeen het niesgas difenylchloorarsine ingezet. Dit niesgas, een vaste stof, wordt als aerosol verspreid en hiertegen bood het koolstoffilter geen bescherming. Ten gevolge van het hevig niezen en soms braken was men genoodzaakt het masker af te zetten, zodat vervolgens het dodelijke fosgeen werd ingeademd. Deze ontwikkeling leidde tot de uitbreiding van het filterelement van het nbc-masker met een z.g. rook- en nevelfilter.

Nu de ademhalingswegen effectief konden worden beschermd, kwam een ontwikkeling op gang naar stoffen die ook via de huid gevaarlijk waren. De eerste stof uit deze generatie, die nog tijdens de Eerste Wereldoorlog toepassing vond, was mosterdgas. Deze nieuwe chemische strijdmiddelen hadden de ontwikkeling van beschermende kleding tot gevolg. Ook de wijze van verspreiden onderging verandering. Aanvankelijk werd het strijdmiddel verspreid vanuit een vaste opstelling met behulp van hogedruk cilinders (gasblazen), later werden granaten met een gaslading verschoten. Het totaal aantal slachtoffers in de Eerste Wereldoorlog als gevolg van het gebruik van chemische strijdmiddelen bedroeg 1.200.000, waarvan 91.000 doden. In 1935 werd in Abessinië (Ethiopië) door Italië, mosterdgas gebruikt. Tegen de overwegend blootsvoets gaande Ethiopiërs werd mede hierdoor de beslissing geforceerd.

Gedurende de Tweede Wereldoorlog is het gebruik van chemische strijdmiddelen wel overwogen, maar tot een inzet op grote schaal is het niet gekomen. In het toenmalige Duitsland zijn bij het ontwikkelen van insekticiden de eerste zenuwblokkerende strijdmiddelen gesynthetiseerd. Na de capitulatie werden aanzienlijke operationele voorraden aangetroffen. Er zijn aanwijzingen dat ook na de Tweede Wereldoorlog bij verschillende militaire conflicten chemische strijdmiddelen van uiteenlopende soort zouden zijn toegepast.

Nieuwere ontwikkelingen hebben ook potentiële stoffen opgeleverd die psychische verschijnselen, zoals hallucinaties, een sterk verminderd coördinatievermogen en een verlaagde graad van bewustzijn tot gevolg hebben: de zogenaamde incapacitantia.

b. Overzicht Het volgende overzicht geeft een indruk van de ontwikkelingen door de eeuwen heen. 673 voor Christus. Beschrijving van het `Griekse-vuur’, een mengel van salpeter, zwavel en pek met verstikkende, prikkelende en brandstichtende werking. 431-404 voor Christus. In de Peloponnesische oorlog worden door de Spartanen zwavelrookbussen als prikkelend middel ingezet. omstreeks 1660. In een oorlog tussen Venetië en Kreta wordt een steelhandgranaat met een sterk werkzame vulling van arseen, antimoon en zwavel gebruikt. 1845. De Engelse chemicus Stenhouse stelt voor te komen tot een korte beslissende oorlog door gebruik te maken van granaten met ammoniavulling. Hij spreekt ook voor het eerst van `gasbescherming’ door een `beschermingsmasker’. 1870-1871. In de Frans-Duitse oorlog wordt door een Duitse legerapotheker voorgesteld granaten te vullen met de tot niezen prikkelende stof veratrine, waardoor het mogelijk werd de tegenstander door niezen 30 minuten buiten gevecht te stellen. 1914-1918. Gedurende de Eerste Wereldoorlog vinden voorbereide aanvallen met chemische strijdmiddelen plaats. Gelijktijdig begint een systematische bestudering van schadelijke stoffen met als doel de inzet als chemisch strijdmiddel. In totaal werden wel 100 verschillende verbindingen ingezet. augustus 1914. De eerste chemische aanval met geweergranaten met een traangasvulling van broomazijnester door de Fransen.

31 januari 1915. De eerste bruikbare Duitse gasgranaat met een oog-, neus- en keelprikkelende stof wordt aan het Oostelijk front tegen de Russen ingezet (in maart 1915 ook aan het Westelijk front). Deze granaten bevatten benzylbromide. 22 april 1915. De eerste Duitse aanval op grote schaal met chloorgas bij leper tegen de Fransen, die hun verliezen becijferden op 10.000 gewonden en 5.000 doden. Deze aanval wordt beschouwd als het begin van de moderne chemische oorlogvoering. september 1915. De Fransen zetten voor de eerste maal chlooraceton (oog-, neus- en keelprikkelende stof) tegen de Duitsers in. 21 februari 1916. Inzet van de eerste Franse fosgeenprojectielen (een verstikkend strijdmiddel), bij Verdun. 7 mei 1916. De Duitsers verschieten bij Verdun voor de eerste maal het verstikkende strijdmiddel difosgeen. juli 1916. De eerste Franse artillerieaanval met blauwzuur nabij Vincennes aan de rivier de Somme. De werking van dit zeer vluchtige strijdmiddel werd door de Fransen overschat. oktober 1916. Het chloorcyaan wordt voor het eerst door de Fransen ingezet. 10-11 juli 1917. In een gasartilleriebeschieting wordt door de Duitsers voor het eerst mosterdgas toegepast bij leper. 11 juli 1917. Bij Nieuwpoort gebruiken de Duitsers voor het eerst het niesgas difenylchloorarsine als `Maskenbrecher’. 1917. In de Verenigde Staten wordt het lewisiet ontwikkeld. Dit blaartrekkende strijdmiddel kon niet meer worden ingezet.

mei 1918. Bij Banzières gebruiken de Duitsers het niesgas difenylcyaanarsine.

september 1918. Het niesgas adamsiet wordt door de Fransen voor het eerst ingezet.

1929. In Duitsland wordt het sterk irriterende fosgeenoxim ontwikkeld. 1935. Stikstofmosterdgas (blaartrekkend strijdmiddel) wordt in Duitsland ontwikkeld en geproduceerd. In de Verenigde Staten vindt ontwikkeling en produktie plaats van soortgelijke verbindingen. 22 december 1935. De Italianen maken gebruik van vliegtuigbommen met mosterdgas in de Abessijns-Italiaanse oorlog; daarbij verliezen ca. 15.000 mensen het leven. 1936-1943. Gebruik van chemische strijdmiddelen door Japan in de oorlog met China, o.a. mosterdgas en lewisiet. 1936-1944. In Duitsland worden de zenuwblokkerende strijdmiddelen tabun, sarin en soman ontwikkeld en voor een deel opgeslagen. Door de geallieerden werden deze stoffen na de oorlog aangeduid als German-agents (G-stoffen). De Verenigde Staten ontwikkelden triëthylpyrofosfaat (’TEPP’). Gedurende de Tweede Wereldoorlog is het niet tot gebruik van zenuwblokkerende strijdmiddelen gekomen. 1939. Poolse strijdkrachten zetten bij Jaslo mosterdgas in tegen de binnenvallende Duitse Wehrmacht. 1940-1941. In de jaren kort voor de Japanse inval op Java wordt in het Javaanse Batujajar onder supervisie van het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL) ongeveer 55 ton mosterdgas vervaardigd. Voorzover bekend zijn deze voorraden nooit gebruikt. 1941. In de herfst van 1941 begint Duitsland in de vernietigingskampen met het gebruik van Cyclon B (een mengsel van blauwzuur en chloorcyaan).

2 dec 1943. Een Duitse luchtaanval op een met mosterdgas geladen Amerikaans vrachtschip in de haven van het Italiaanse Bari veroorzaakt honderden slachtoffers.

1955. In Engeland wordt een nieuw zenuwblokkerend strijdmiddel ontwikkeld dat in structuur afwijkt van de G-stoffen (VX). 1958. Synthese in de U.S.A. van incapacitantia (BZ). 1966-1967. Oorlog in lemen. Tegen de royalistische Jemenieten worden bommen gebruikt met fosgeen en een sterk giftig, groen gekleurd gas waarvan de identiteit niet is opgehelderd. 1979. Geruchten over het gebruik van zowel zenuwblokkerende strijdmiddelen als traangas door de Vietnamezen in Cambodja. Ook het groene gifgas doemt weer op. 1980. Aanwijzingen dat de Sovjetunie tabun ter beschikking heeft gesteld aan de regering van Ethiopië. 1980-heden. In het gewapend conflict tussen Iran en Irak worden tabun en mosterdgas ingezet. 1981. Aanwijzingen dat door de Sovjetunie en haar bondgenoten bij gevechten in Afghanistan en Z.O. Azië nieuwe letale en incapaciterende strijdmiddelen zijn ingezet.

3. Historische benamingen

a. Algemeen

In het verleden, en ook nu nog wel, waren voor de onderscheiden chemische strijdmiddelen talloze verschillende benamingen in omloop. Sommige benamingen waren gebaseerd op chemische structuur of eigenschappen, andere op militair-operationele gronden en weer andere zijn vernoemd naar hun ontdekkers. Weer andere namen zijn op een wijze die vaak niet meer is na te gaan historisch gegroeid. Hierna volgen drie lijsten van als chemisch strijdmiddel genoemde verbindingen en mengsels. Tot slot wordt van enkele van de meest gebruikte triviale namen aangegeven waar deze hun oorsprong vinden. Hoewel verreweg de meeste chemische strijdmiddelen geen gassen zijn, werd vroeger de term `oorlogsgassen’ gehanteerd. Tegenwoordig wordt de aanduiding chemisch strijdmiddel gebruikt.

b. Historische indeling naar chemische structuur (1)

c. Historische Duitse indeling naar militaire inzet

In en na de Eerste Wereldoorlog hanteerden de Duitsers een indeling, waarbij de munitie met verschillend gekleurde kruisen was gemerkt. (1) Grunkreuz Strijdmiddelen die de omgeving hoogstens enige uren onveilig maakten. Hiertoe werden onder andere gerekend: fosgeen, difosgeen en chloorpicrine. (2) Blaukreuz. Strijdmiddelen die als aerosol werden verspreid en de omgeving slechts voor korte tijd ontoegankelijk maakten. Tot deze groep behoorden difenylcyaanarsine, difenylchloorarsine, fenarsasinechloride en andere arsinen. (3) Gelbkreuz. Strijdmiddelen die een gebied voor langere tijd ontoegankelijk maakten, zoals mosterdgas en lewisiet. (4) WeiBkreuz. Strijdmiddelen die alleen traanverwekkende eigenschappen hadden, maar vrij onschadelijk waren. Dit waren de toenmalige traangassen, zoals de halogeenketonen. (5) Buntkreuz. Bij toepassing van mengsels van strijdmiddelen werd de munitie voorzien van verscheidene kruisen, al naar gelang de inhoud. Een andere manier om mengsels te verspreiden was het zogenaamde `Buntschieβen’, waarbij verschillende strijdmiddelen tegelijkertijd werden verschoten. d. Triviale namen en afkortingen

e. Verklaring van enkele triviale namen Het mosterdgas werd door de Duitsers meestal aangeduid met Lost. Dit is een samentrekking van de namen van onderzoekers die de verbinding voor het eerst synthetiseerden, de chemici Lommel en Steinkopf. De Fransen duidden deze verbinding meestal aan als Ypérite naar de plaats Ieperen (Fr. Ypres) in België, waar het voor het eerst als chemisch strijdmiddel werd ingezet. De naam mosterdgas is afkomstig van de Engelsen, die de stof zo noemden omdat de onzuivere vorm naar mosterd ruikt. Lewisiet en Adamsiet zijn genoemd naar respectievelijk Lewis en Adams, ook hier de onderzoekers die de verbindingen voor het eerst hebben gesynthetiseerd. Trilonen waren kleurstoffen, ontwikkeld door de IG Farben. Deze namen werden door de Wehrmacht gebruikt als schuilnamen voor de betreffende chemische strijdmiddelen. De term G-agents staat voor German agents, en V-agents stamt van het woord venom, hetgeen letterlijk slangegif betekent. Sarin is samengesteld uit de namen van de vier voor de vervaardiging verantwoordelijke personen: Schrader, Ambros, Rudriger en Van der Linde.

4. Soorten chemische strijdmiddelen

a. Algemeen Grofweg worden chemische strijdmiddelen ingedeeld naar hun militaire toepassing in dodelijke (letale) en hinderende strijdmiddelen. In deze handleiding wordt de volgende indeling gehanteerd:

• dodelijk
• zenuwblokkerende strijdmiddelen
• celvergiftigende strijdmiddelen
• verstikkende strijdmiddelen
• blaartrekkende strijdmiddelen
• hinderend
• incapacitantia.

Zenuwblokkerende en celvergiftigende strijdmiddelen kunnen door hun zeer hoge giftigheid grote aantallen slachtoffers veroorzaken, waaronder vele doden. Verstikkende en blaartrekkende strijdmiddelen zijn aanzienlijk minder giftig, maar zonder adequate bescherming wel degelijk dodelijk. b. Zenuwblokkerende strijdmiddelen (Eng: nerve agents) Deze stoffen worden ook wel zenuwgassen of organofosfaten genoemd. Hun giftige werking wordt veroorzaakt door remming van het enzym ’acetylcholinesterase’, waardoor de prikkeloverdracht van zenuwen op elkaar, op spieren en op klieren, totaal ontregeld raakt. De bekendste zijn tabun, sarin, soman en VX. c. Celvergiftigende strijdmiddelen (Eng: cyanogen agents, blood agents) Deze worden dikwijls aangeduid met de onjuiste benaming (bloed)vergiftigende strijdmiddelen. Deze stoffen remmen in de cellen werkende enzymen. Deze enzymen zijn betrokken bij het zodanig inbouwen van door het bloed aangevoerde zuurstof, dat voor het lichaam bruikbare energierijke verbindingen worden gevormd. Verstoring van dit mechanisme leidt snel tot de dood. De bekendste stoffen uit deze groep zijn blauwzuur en chloorcyaan. d. Verstikkende strijdmiddelen (Eng: choking agents, lung damaging agents) De tot deze groep behorende strijdmiddelen zijn in verhouding tot de reeds genoemde minder giftig, maar dat betekent niet dat een vergiftiging met deze verbindingen niet tot de dood kan leiden. Bij inademing veroorzaken deze strijdmiddelen longbeschadigingen die moeilijk zijn te behandelen. De bekendste stof uit deze categorie is fosgeen.

e. Blaartrekkende strijdmiddelen (Eng: blister agents, vesicants) Deze stoffen zijn niet direct dodelijk, maar wel buitengewoon gevaarlijk. Bij inademing wordt het inwendige van de longen beschadigd. Bij contact met de huid treedt blaarvorming op. Mosterdgas, lewisiet en fosgeenoxim zijn het meest bekend.

f. Incapacitantia (Eng: incapacitating agents) Als strijdmiddel zouden deze stoffen door hun farmacologische werking de tegenstander moeten belemmeren in zijn functioneren, zonder hem te doden. Genoemd worden o.a. LSD, BZ en psylocibine. Deze stoffen zijn als incapacitantia waarschijnlijk te giftig. De waarde van deze stoffen als chemisch strijdmiddel is moeilijk in te schatten.

5. Politieke aspecten

In 1925 is te Genève een verdrag gesloten dat het gebruik van bepaalde chemische strijdmiddelen in oorlogstijd aan banden legt. Enkele landen hebben aan dit Geneefse verdrag echter een bepaling toegevoegd, die bekend staat als het `wederkerigheidsvoorbehoud’ (no first use). Dit behelst dat de landen die dit voorbehoud maken, het verdrag nietig verklaren, zodra het door de tegenpartij wordt geschonden. De Sovjetunie heeft bovendien bepaald, dat zij zich niet aan het verdrag gebonden acht t.o.v. die landen en hun bondgenoten die het niet hebben ondertekend. Bij een Oost-West confrontatie betekent dit een ernstige beperking van het verdrag. Immers het gebruik van chemische wapens kan dan worden verdedigd met het argument dat de tegenstander al eerder chemische wapens heeft ingezet, ook zonder dat daar zekerheid over bestaat. Het verdrag is door de landen van de NAVO en het Warschau Pact (WP) bekrachtigd. Momenteel zijn onderhandelingen gaande onder auspiciën van de Verenigde Naties om te komen tot een verdrag tot uitbanning van chemische wapens, inbegrepen het vernietigen van bestaande voorraden en controle op de naleving van het verdrag. Zeker is dat de USSR en de Verenigde Staten thans beschikken over operationele hoeveelheden chemische munitie. Ook buiten de grote machtsblokken zijn er landen en organisaties waarvan moet worden aangenomen dat zij over chemische wapens beschikken of deze op korte termijn zouden kunnen verkrijgen. Hoewel wordt aangenomen dat - althans bij de NAVO en het WP - de beslissing chemische wapens te gebruiken op het allerhoogste politieke niveau wordt genomen, moet in het licht van bovengeschreven aspecten met de mogelijkheid van het gebruik van chemische wapens in een eventuele militaire confrontatie tussen de NAVO en het WP ernstig rekening worden gehouden.

6. Beschermende maatregelen

Er bestaan verschillende mogelijkheden om zowel personen als materieel tegen chemische strijdmiddelen te beschermen. Personen kunnen zich beschermen door middel van nbc-maskers en beschermende kleding. Er bestaan twee soorten beschermende kleding t.w. permeabele en impermeabele kleding. Impermeabele kleding geeft een grotere warmtebelasting dan permeabele kleding. Het dragen van beschermende uitrusting belemmert het persoonlijk functioneren. De keuze voor de soort beschermende kleding is afhankelijk van de uit te voeren werkzaamheden. Ruimten waarin personen aan het werk zijn kunnen met behulp van gefiltreerde lucht onder overdruk worden geplaatst, zodat de strijdmiddelen van buiten deze ruimten niet kunnen binnendringen. Materialen zijn in het algemeen weinig kwetsbaar voor chemische strijdmiddelen. Ontsmetting van zowel personen als materieel is mogelijk. Het laatste kan noodzakelijk zijn als contact met besmette uitrustingsstukken gevaarlijk is en dus moet worden vermeden. Bovendien moet worden voorkomen, dat bepaalde locaties (bevoorbeeld (veld)hospitalen, commandoposten enz.) door toelating van besmet personeel en materieel zelf besmet raken.

7. Tactische aspecten

a. Algemeen De Nederlandse strijdkrachten beschikken niet over chemische strijdmiddelen en hebben evenmin de intentie deze te gebruiken. Uit defensief oogpunt is het echter noodzakelijk enig inzicht te hebben in de mogelijke wijzen van gebruik van deze strijdmiddelen. Chemische strijdmiddelen kunnen worden ingezet met het oogmerk de gevechtskracht van de tegenstander te verminderen door: (1) Het toebrengen van verliezen. (2) Het opleggen van vertraging bij het uitvoering van operaties door hem te dwingen de noodzakelijke beschermende maatregelen te nemen. (3) Het aantasten van de mobiliteit door het opleggen van beperkingen t.a.v. het gebruik van materieel en terrein. Chemische strijdmiddelen kunnen afzonderlijk dan wel in combinatie met explosieven, rookvormende stoffen en/of kernwapens worden gebruikt.

b. De tactische betekenis van chemische strijdmiddelen Bij de inzet van chemische strijdmiddelen spelen de volgende overwegingen een rol: (1) Chemische strijdmiddelen veroorzaken geen materiële schade. (2) Onbeschermde of in de nbc-verdediging slecht geoefende troepen zullen aanzienlijke gevechtsverliezen oplopen, of zelfs totaal worden uitgeschakeld. (3) Chemische strijdmiddelen zijn door hun oppervlaktewerking bijzonder geschikt voor het aanvallen van niet nauwkeurig te localiseren doelen. (4) Chemische strijdmiddelen kunnen binnendringen in ruimten die niet luchtdicht zijn of niet voorzien zijn van filtersystemen. (5) Het uiteindelijke effect van een chemische aanval hangt af van de soort en hoeveelheid van het gebruikte strijdmiddel, van de wijze van verspreiding, van meteorologische en terreinfactoren in het doelgebied, van het soort doel alsmede van de geoefendheid van de tegenstander. (6) Voortdurend moet de gebruiker rekening houden met het risico voor eigen troepen dat enerzijds veroorzaakt kan worden door besmetting van het terrein en anderzijds door het ontstaan van gebieden met benedenwinds dampgevaar. c. Mogelijke toepassing van chemische strijdmiddelen Chemische strijdmiddelen kunnen worden gebruikt zowel tegen doelen in de gevechtszone als tegen meer in de diepte gelegen militaire doelen zoals havens, vliegvelden, opslagplaatsen van voorraden, knooppunten in de aanvoerwegen of tegen doelen die niet in direct verband staan met de militaire operaties zoals industriecentra. d. Soorten chemische aanvallen Afhankelijk van het gestelde doel kunnen chemische strijdmiddelen worden ingezet in twee vormen:

• luchtbesmettend (Eng: air contaminating agent, non persistent agent)
• grondbesmettend (Eng: ground contaminating agent, persistent agent)

(1) Luchtbesmettende chemische strijdmiddelen kunnen worden gebruikt om: (a) Bij verrassing slachtoffers te veroorzaken. Hiertoe zal op het doel een dodelijke concentratie moeten worden opgebouwd binnen de tijd benodigd voor het opzetten van het nbc-masker. (b) De tegenstander te hinderen. Een dergelijke aanval heeft tot doel door het handhaven van een concentratie chemisch strijdmiddel de tegenstander te dwingen de persoonlijke beschermende maatregelen te nemen. (c) Slachtoffers te veroorzaken bij troepen zonder nbc-maskers. De dosis kan dan worden opgebouwd over een langere periode. (d) Slachtoffers te veroorzaken ten gevolge van het verzadigen van de gasadsorberende filters, hetgeen bereikt kan worden door het opbouwen van een hoge concentratie verstikkende en/of celvergiftigende strijdmiddelen.

(2) Grondbesmettendechemische strijdmiddelen kunnen worden gebruikt om: (a) De tegenstander beperkingen op te leggen m.b.t. het gebruik van terrein en materieel. (b) Slachtoffers te veroorzaken door inwerking via de huid bij personeel dat niet beschikt over persoonlijke beschermende kleding, maar wel het nbc-masker heeft opgezet. 

Hoofdstuk II Inzetmiddelen voor chemische strijdmiddelen en de invloed van weer en terrein op het gedrag van deze strijdmiddelen na verspreiding

1. Inleiding

Teneinde een doeltreffende verdediging tegen chemische strijdmiddelen te kunnen voeren, is enige kennis van de mogelijke inzetmiddelen en de invloed van weer en terrein op het gedrag van deze strijdmiddelen na verspreiding vereist.

2. Mogelijke inzetmiddelen

1. Vuurmonden Hiertoe behoren mortieren, kanonnen en houwitsers. Kenmerken zijn de nauwkeurigheid van de verspreiding, de redelijke vuursnelheid en het beperkte bestreken oppervlak. Het is niet aannemelijk dat vuurmonden met een kaliber kleiner dan 100 mm voor dit doel geschikt zijn. Het ontstekingsmechanisme van een chemische granaat kan zijn voorzien van een tijdbuis, een snelle schokbuis of een trage schokbuis. Door de snelle schokbuis explodeert de granaat direct bij het treffen waardoor een optimale verspreiding van het chemische strijdmiddel wordt bereikt. Door middel van een trage schokbuis kunnen besmettingen onder een bladerdak worden aangebracht. Met een tijdbuis kan een sproeieffect worden verkregen.
2. Meerloopsraketgeschut Dit wordt gekenmerkt door een hoge vuursnelheid, redelijke nauwkeurigheid en een groot bestreken oppervlak. Dit geschut is zeer geschikt voor het opbouwen van hoge concentraties chemisch strijdmiddel in korte tijd.
3. Geleide projectielen en vrije raketten Deze kunnen zijn voorzien van een kop gevuld met kleine chemische ladingen die tijdens de vlucht worden uitgedreven. Deze deelladingen springen tijdens de vlucht of bij het neerkomen op de grond uit elkaar. Het is ook mogelijk met deze wapens een sproeiaanval uit te voeren. Kenmerken zijn een groot bereik, een groot bestreken oppervlak en een hoge mate van nauwkeurigheid. Deze wapens zijn met name geschikt om chemische strijdmiddelen in te zetten tegen grote oppervlaktedoelen.
4. Landmijnen Chemische landmijnen zijn bestemd om de tegenstander het gebruik van bepaalde terreindelen te ontzeggen. Het ruimen van hindernissen, zoals mijnenvelden of wegversperringen kan worden bemoeilijkt door al dan niet gevalstrikte chemische landmijnen te leggen. De chemische landmijn kan zijn voorzien van een drukontsteker, een valstrikontsteker of een kleine hoeveelheid elektrisch ingeleide explosieve stof.
5. Vliegtuigen Straaljagers, bommenwerpers en helicopters kunnen worden ingezet om een chemisch strijdmiddel door middel van geleide projectielen, vrije raketten, enkelvoudige of samengestelde bommen dan wel een sproeiaanval te verspreiden. Sproeiaanvallen kunnen slechts worden uitgevoerd met lage vliegsnelheden zodat deze operaties beperkt zullen blijven tot doelen zonder of met geringe luchtafweer. Kenmerken zijn een groot gevechtsbereik, een groot bestreken oppervlak en een betrekkelijk lange voorbereidingstijd.
6. Schepen (1) Sproeisystemen Snelle patrouilleboten kunnen worden voorzien van sproeisystemen. Deze zijn geschikt om op korte afstand een hoge concentratie chemisch strijdmiddel op te bouwen. (2) Scheepsgeschut Ook vanaf schepen kunnen granaten met een chemisch strijdmiddel worden verschoten. (3) Geleide projectielen Chemische strijdmiddelen kunnen vanaf schepen en onderzeeboten worden verspreid door middel van geleide projectielen. Tegen een plaatselijke concentratie van schepen (konvooi) is een dergelijke aanval vanaf een onderwater varende onderzeeboot het meest geschikt. (4) Zeemijnen Een mijnenveld van conventionele en chemische mijnen bemoeilijkt operaties in kustwateren in ernstige mate.

3. Chemische munitie

Voor het verspreiden van chemische strijdmiddelen met munitie wordt meestal gebruik gemaakt van standaard munitie, waarbij een deel van de springlading is vervangen door chemisch strijdmiddel. De springlading zorgt voor het openen van het projectiellichaam, waarna het chemisch strijdmiddel zich verspreidt. Er worden gemeenlijk vier soorten vullingen onderscheiden:

1. enkelvoudige vullingen. Deze bevatten één chemisch strijdmiddel
2. meervoudige vullingen, met meer dan één chemisch strijdmiddel per eenheid munitie
3. gecombineerde vullingen, waarin scherfwerking en chemisch strijdmiddel zijn gecombineerd
4. binaire vullingen, waarbij in gescheiden compartimenten chemicaliën zijn opgeslagen die relatief weinig giftig zijn. Bij het verschieten en tijdens de vlucht worden deze chemicaliën gemengd, als gevolg waarvan het strijdmiddel door een chemische reactie wordt gevormd. Het voordeel van dit soort munitie is dat tijdens opslag en transport de werkelijk giftige verbinding niet aanwezig is. Een voorbeeld van een granaat met binaire vulling wordt getoond in figuur II.1.

Binair projectiel

Figuur II.1

4. Invloed van weer en terrein

a. Algemeen Het gedrag van chemische strijdmiddelen wordt beïnvloed door de manier van inzetten, de weersomstandigheden en de aard van het terrein. In beginsel moet bij iedere inzetmethode rekening worden gehouden met het gelijktijdig aanwezig zijn van druppels, aerosol en damp. Bij het gebruik van chemische munitie die in de lucht explodeert en bij sproeiaanvallen met vliegtuigen ontstaat een regeneffect. De heersende weersomstandigheden, met name de windsnelheid, windrichting en de stabiliteit van de atmosfeer zijn van invloed op het gebied waarbinnen chemische strijdmiddelen gevaar zullen opleveren. Er ontstaat dan het in figuur 11.2. geschetste beeld:

Figuur II.2.

• de grotere druppels komen direct onder het explosie- of verspreidingspunt terecht
• de kleinere druppels, die door de wind worden meegevoerd, vallen op enige afstand neer
• aerosol en damp worden onder invloed van de wind over nog grotere afstanden meegevoerd.

Chemische landmijnen geven, evenals granaten en raketten die d.m.v. een snelle schokbuis direct bij het treffen exploderen, een vloeistofbesmetting rondom het explosiepunt op de grond. Ook hierbij ontstaat in benedenwindse richting een gebied met aerosol en damp. b. Invloed van het weer

(1) Wind Windsnelheid en windrichting zijn bepalend voor de snelheid waarmee en de richting waarin een gaswolk zich verplaatst. Bij toenemende windsnelheid wordt een gaswolk sneller verdreven en zal het gebied met benedenwinds dampgevaar smaller en dieper zijn; de besmettingsduur van een vloeibare besmetting neemt af. Grootschalige aanvallen met luchtbesmettende chemische strijdmiddelen zijn het meest effectief bij windsnelheden tot 30 km/h (windkracht 5), kleinschalige aanvallen bij windsnelheden tot 10 km/h (windkracht 2). De invloed van de windsnelheid op aanvallen met grondbesmettende chemische strijdmiddelen is moeilijker voorspelbaar; in het algemeen zal een hogere windsnelheid een snellere verdamping tot gevolg hebben.

(2) Vochtigheid en neerslag Een hoge relatieve vochtigheid (veel waterdamp in de atmosfeer) is ongunstig voor chemische strijdmiddelen die in water ontleden (b.v. fosgeen en lewisiet). Bij hogere luchtvochtigheid gaan de huidporiën verder openstaan waardoor de penetratiesnelheid van chemische strijdmiddelen groter wordt. Zware regenval heeft een uitwassend effect op gaswolken en een wegspoelend effect op vloeibare besmettingen. Sneeuw bedekt een vloeibare besmetting waardoor het onmiddellijke gevaar kleiner wordt; na het verdwijnen van de sneeuw zal de besmetting weer gevaar kunnen opleveren.

(3) Temperatuur Hogere temperaturen veroorzaken een snellere verdamping van chemische strijdmiddelen met als gevolg hogere dampconcentraties. Huidporiën gaan bij hogere temperaturen verder openstaan waardoor chemische strijdmiddelen sneller worden opgenomen.

(4) Stabiliteit van de atmosfeer Tengevolge van het verticale temperatuurverloop (temperatuurgradiënt) kunnen in de onderste luchtlaag verticale luchtstromingen optreden. Neemt de temperatuur op grotere hoogte toe, dan bevindt zich de koudere en zwaardere lucht beneden; de toestand is dan stabiel. Neemt de luchttemperatuur op grotere hoogte af dan ontstaat een om hooggerichte luchtstroom en is de toestand onstabiel. Indien de temperatuur op de verschillende hoogten gelijk of nagenoeg gelijk is noemt men de toestand neutraal. Des te stabieler de luchtlaag in het aangevallen gebied, des te effectiever zal de uitwerking van een aanval met chemische strijdmiddelen zijn. Bij een stabiele toestand kan het gebied met benedenwinds dampgevaar zich uitstrekken tot een afstand van meer dan 50 km. c. Invloed van het terrein

(1) Bodemgesteldheid De verschillende grondsoorten die zich o.a. door korrelgrootte, korrel vorm, aard van het oppervlak van de korrel, poriegrootte, lucht- en watergehalte van elkaar onderscheiden hebben grote invloed op de besmettingsduur van chemische strijdmiddelen. Kale harde grond geeft een geringere besmettingsduur en een hogere concentratie in de lucht. In poreuze grond (b.v. zand) zakt een vloeistof snel weg, waardoor een besmetting bijna niet opvalt en toch lang gevaarlijk blijft. In natte grond zakt de besmetting minder snel weg; deze situatie is gevaarlijker dan wanneer het strijdmiddel wèl door de grond kan worden opgenomen. De toestand van de bodem zal invloed uitoefenen op de temperatuurgradiënt.

(2) In open kaal terrein worden gaswolken sneller door de wind verdreven dan in begroeid terrein. Vloeibare besmettingen zijn duidelijker te zien. In terrein met lage begroeiing (gras, struikgewas, e.d.) blijven druppels aan de begroeiing hangen en vallen vrijwel niet op. Door de gewoonlijk iets lagere temperatuur in begroeid terrein zal de besmettingsduur groter zijn dan in open kaal terrein. In bossen zullen de daar heersende lagere temperaturen en kleinere windsnelheden onder het bladerdak de besmettingsduur vergroten. Gaswolken blijven langer hangen; vloeibare besmetting is moeilijk te zien.

(3) Reliëf  Gaswolken zakken bij een stabiele temperatuurgradiënt naar lagere terreingedeelten waardoor daar een hogere concentratie ontstaat. Hellingen hebben invloed op de wind en de verwarming van terreingedeelten en daardoor indirect op de besmettingsduur.

(4) Terreinobstakels Obstakels als gebouwen, heuvels, kreupelhoutranden, bossen, e.d. veroorzaken luchtwervelingen met als gevolg dat gaswolken sneller worden uiteengedreven en verdund. Door luchtwervelingen kunnen achter obstakels hoge concentraties ontstaan.  

Hoofdstuk III Eigenschappen van chemische strijdmiddelen

B. Celvergiftigende strijdmiddelen

1. Benaming

Celvergiftigende strijdmiddelen worden ook wel aangeduid met de onjuiste term bloedvergiftigende strijdmiddelen (Eng: cyanogen agents, blood agents). Omdat de giftigheid wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van een cyanidegroep (~C≡N) wordt ook gesproken van cyaniden (Eng: cyanides; Fr: cyannures; Duits: Cyaniden). Als mogelijke strijdmiddelen komen in aanmerking blauwzuur (Eng: hydrogen cyanide; Fr: acide prussique; Duits: Blausäure; NAVO-code: AC; ook wel waterstofcyanide) en chloorcyaan (Eng: cyanogen chloride; NAVO-code: CK).

2. Fysische en chemische eigenschappen

Celvergiftigende strijdmiddelen zijn zowel bij inademing als bij opname via de mond uiterst giftig. De giftige werking komt tot stand via het cyanide-ion (CN-). Na resorptie van een letale dosis treedt de dood binnen enkele minuten in. Penetratie door de huid gaat onvoldoende snel om een letale vergiftiging te veroorzaken. Blauwzuur is een kleurloze, stabiele en zeer vluchtige vloeistof met de geur van bittere amandelen, die overigens niet door iedereen is te ruiken. Door deze aangename geur bestaat het gevaar dat niet tijdig beschermende maatregelen worden genomen. Chloorcyaan is een gas dat sterk prikkelend op de slijmvliezen werkt, waardoor de amandelgeur wordt gemaskeerd. In een zuur milieu kan het ontleden in zoutzuur en blauwzuur. Moderne nbc-markerfilters zijn bestand tegen een éénmalige aanval met celvergiftigende strijdmiddelen. Permeabele beschermende kleding geeft nauwelijks enige bescherming, maar dit is gezien de vluchtigheid en de slechte huidpenetratie van de celvergiftigende strijdmiddelen niet van belang. Ontsmetten is bij deze celvergiftigende strijdmiddelen wel mogelijk, maar niet zinvol omdat deze snel verdampen.

3. Verspreiding

Door de hoge vluchtigheid is het moeilijk een voldoende hoge concentratie in het doelgebied te bereiken waardoor celvergiftigende strijdmiddelen slechts beperkt als chemisch strijdmiddel bruikbaar zijn. Het vergroten van de bruikbaarheid als strijdmiddel zou bereikt kunnen worden door verdikking, maar het is niet bekend of dit ooit is gelukt. Een andere mogelijkheid is het oplossen van cyanidezouten (bijvoorbeeld kalium cyanide) in water, dat vervolgens tot aerosol verstoven kan worden. Echter ook dan is het moeilijk letale concentraties te bereiken.

4. Detectie

Met de inhoud van de Nederlandse gasverkenningsuitrusting kunnen blauwzuur en chloorcyaan goed worden gedetecteerd. Ook de amandelgeur geeft een lichte aanwijzing; chloorcyaan werkt bovendien prikkelend op de slijmvliezen.

5. Militaire toepassingen

Celvergiftigende strijdmiddelen zijn door hun hoge vluchtigheid uitsluitend geschikt voor gebruik als luchtbesmettend strijdmiddel. Grote hoeveelheden zijn nodig om te velde letale concentraties in de lucht te bereiken, hetgeen uitsluitend haalbaar is met vliegtuigen en meervoudige raketwerpers. Doordat de vergiftigingsverschijnselen zich snel manifesteren en binnen enkele minuten tot buitengevechtstelling c.q. de dood leiden, kunnen deze strijdmiddelen worden toegepast om personele verliezen te veroorzaken. Deze strijdmiddelen kunnen ook worden toegepast met de doelstelling filters onwerkzaam te maken, waardoor de noodzaak ontstaat deze te vervangen.

6. Toxicologie en farmacologie

a. Werkingsmechanisme Voor vele processen in het lichaam, zoals de temperatuurregulatie, het samentrekken van spieren, het op gang brengen van chemische reacties, is energie benodigd. De cellen verkrijgen deze energie door het laten verlopen van een chemische reactie waarbij een energierijke verbinding wordt omgezet in een energiearme. De hierbij vrijkomende energie kan dan voor het beschreven doel worden gebruikt. Als energierijke verbinding fungeert meestal ATP (adenosine trifosfaat) dat wordt omgezet in ADP (adenosine difosfaat) en een molecuul anorganisch fosfaat, waarbij energie vrijkomt. ATP -> ADP + anorganisch fosfaat + ENERGIE

Om ATP te maken heeft de cel zuurstof (O₂) nodig. Via een keten van reacties kan de cel uit ADP, met anorganisch fosfaat en uit het bloed opgenomen zuurstof, ATP maken. Voor dit proces is een reeks enzymen, cytochroomoxidasen, nodig.

Figuur 111.12. Werkingsmechanisme van cyanide Het werkingsmechanisme van de cyaniden berust op een remming van deze cytochroomoxida en waardoor een tekort ontstaat aan ATP en daarmee aan energie. Bij daarvoor gevoelige cellen zoals die van de hersenen, het hart en in iets mindere mate van cie spieren, kan dit energietekort binnen korte tijd (seconden, minuten) fataal zijn. b. Afbraak en uitscheiding Cyanide als cyanideion (CN-) wordt traag uitgescheiden. Een zeer kleine hoeveelheid wordt onveranderd via de nier geëlimineerd, terwijl bovendien een kleine hoeveelheid als blauwzuur wordt uitgeademd. Daarnaast worden cyaniden enzymatisch omgezet in thiocyanaat (CNS-) dat snel door de nieren wordt uitgescheiden. De omzetting in thiocyanaat verloopt echter traag. c. Diagnostiek De diagnose van een vergiftiging met celvergiftigende strijdmiddelen is moeilijk. Blauwzuur geeft aanvankelijk een verhoogde ademfrequentie, terwijl chloorcyaan deze juist verlaagt. Lichte vergiftigingen gaan gepaard met niet specifieke verschijnselen zoals hoofdpijn, misselijkheid, duizeligheid, braken en diarree. Dodelijke vergiftigingen verlopen zeer snel (binnen vijf minuten). Eerst stopt de ademhaling en één à twee minuten later het hart. Ook stuiptrekkingen kunnen voorkomen. Personen die zonder therapie meer dan vijf minuten in leven blijven, zullen in het algemeen niet overlijden.

d. Behandelingsprincipes (I) Algemeen De mogelijkheden voor de behandeling van vergiftigingen worden beperkt door de snelheid waarmee een letale vergiftiging verloopt. Het is zaak letale vergiftigingen direct te behandelen, dus zouden de eerste maatregelen moeten worden genomen bij de zelfhulp - kameradenhulp. In alle gevallen moet hierna een geneeskundige vervolgbehandeling worden ingesteld. Een dergelijke behandeling heeft het meeste succes zolang de hartactiviteit niet door de vergiftiging is aangetast. Er bestaan twee behandelingsprincipes voor cyanidevergiftigingen:

• vorming van methemoglobine
• toedienen van meerwaardige metaalionen.

(2) Therapie door methemoglobinevorming Cyaniden binden zich goed aan metaalionen zoals bijvoorbeeld die van ijzer of kobalt. Daarbij is de affiniteit voor driewaardig ijzer veel groter dan die voor tweewaardig ijzer.

Figuur III.13. Mechanisme van de therapie van een cyanidevergiftiging

Het lichaam bezit een groot ijzerdepot in het hemoglobine, het eiwit dat verantwoordelijk is voor het transport van zuurstof door de rode bloedlichaampjes. Hierin is het ijzer helaas aanwezig als tweewaardig ion. Door oxidatie van dit ijzerion tot driewaardig ijzer kan de bindingscapaciteit van hemoglobine voor cyanide sterk worden vergroot. De zuurstoftransporterende capaciteit van dit driewaardig hemoglobine is echter aanzienlijk minder dan dat van tweewaardig hemoglobine. Dit hemoglobine met driewaardig ijzer noemt men methemoglobine. Een mens kan tot ongeveer 50QIo methemoglobine in het bloed verdragen. De therapie is er op gericht ± 20% methemoglobine te vormen, waardoor het cyanide kan worden weggevangen en de ernst van de vergiftiging afneemt. Het methemoglobine cyanidecomplex geeft langzaam het cyanide weer vrij, dat door het met thiosulfaat opgeladen enzym rhodanase echter snel wordt omgezet in thiocyanaat. Waarschijnlijk wordt ook een deel van het methemoglobine-cyanidecomplex direct door thiosulfaat gereduceerd tot thiocyanaat en hemoglobine. Het thiocyanaat wordt efficiënt door de nieren uitgescheiden en via deze weg raakt het lichaam het cyanide uiteindelijk kwijt. Een klein deel van de cyaniden wordt als blauwzuur uitgeademd. De volgende stoffen komen in aanmerking voor het veroorzaken van de methemoglobinaemie:

(a) Natrium nitriet (NaN0₂) Veroorraakt bij intraveneuze toediening ongeveer 15% methemoglobine. Dosis: 30 mg/ml à 5 ml/min. Een groot nadeel is het optreden van een sterke bloeddrukdaling. Dit beperkt de toedieningsmogelijkheden. Het is in ieder geval ongeschikt voor zhkh.

(b) Amylnitriet Door opsnuiven van deze stof via de neus zou methemoglobine worden gevormd. Uitgebreid onderzoek heeft echter aangetoond dat deze methode niet effectief is.

(c) Dimethylaminofenol (4-DMAP) Deze stof vormt eveneens methemoglobine, alleen wat sneller en tot een iets hoger percentage dan de nitrieten. Ook treedt geen bloeddrukdaling op. De stof kan intraveneus (i.v.), intramusculair (i.m.) en eventueel via de mond worden toegediend. Het intramusculair inspuiten veroorzaakt weefselversterf. Dosis:

• via de mond 750 mg en vervolgens ieder uur 250 mg. Dit dient te worden volgehouden tot zich de gelegenheid voordoet natrium thiosulfaat toe te dienen
• parenteraal 250 mg i.v. of i.m. gevolgd door ieder uur 250 mg totdat natrium thiosulfaat kan worden toegediend.

Natrium thiosulfaat (Na₂S₂0₃) mag uitsluitend intraveneus worden toegediend. Dosis 25 gram(!) in 100 ml (= 25%). Therapie door methemoglobinevorming mag NOOIT worden beëindigd zonder toediening van natrium thiosulfaat. (3) Therapie door toediening van meerwaardige metaalionen Zoals reeds beschreven, kunnen cyaniden complexen vormen met meervoudige metaalionen. Hiervoor wordt therapeutisch wel kobalt gebruikt, dat intraveneus als kobalt(II)chloride (C0C12), hydroxocobalamine of als kobalt edetaat wordt toegediend. De gevormde cyanidekobaltcomplexen worden via de nier uitgescheiden. Deze uitscheiding kan worden bevorderd door toediening van natrium thiosulfaat, op dezelfde wijze als bij de methemoglobinevormers. Kobalt is echter vrij giftig, vooral voor de nier, waardoor bij deze vorm van therapie m.u.v. hydroxocobalamine kobaltvergiftiging kan ontstaan. Dit wordt tegengegaan door het intraveneus toedienen van glucose en Binatrium calcium edetaat. Doses:

• Dikobalt edetaat 600 mg intraveneus als 1,5% oplossing
• Glucose 2070 50 ml direct na de kobalt edetaat
• Ca-Na₂ edetaat ± 600 mg in 500 ml 5% glucose intraveneus 30 minuten na de kobaltgift
• Natrium thiosulfaat 2510 100 ml (= 25 gram).

Deze vormen van therapie zijn te ingewikkeld voor toepassing te velde. e. Plaatsbepaling van de geneeskundige handelingen Therapie is redelijk mogelijk, deze moet echter bij een letale vergiftiging binnen enkele minuten worden ingesteld. De militaire consequentie hiervan is dat de eerste maatregelen binnen de zhkh moeten vallen. Dit is uitsluitend effectief te realiseren door een intraveneuse injectie van 4-DMAP of natrium nitriet, maar in het kader van de zhkh niet uitvoerbaar. Vanaf het niveau van de 1e echelons geneeskundige inrichting wordt beschikt over ampullen natrium nitriet en natrium thiosulfaat voor intraveneuze toediening.

De therapie is nooit beëindigd zonder toediening van natrium thiosulfaat. Gezien het werkingsmechanisme van celvergiftigende strijdmiddelen heeft ademhalingsondersteuning geen effect, zolang het slachtoffer nog ademt. Bij verminderde ademhaling of ademstilstand kan ademhalingsondersteuning, bij voorkeur onder toevoeging van zuurstof, levensreddend zijn.

7. Eigenschappen van celvergiftende middelen

C. Blaartrekkende strijdmiddelen

3. Arseenverbindingen*

* Er zijn diverse blaartrekkende arseenverbindingen bekend. Als chemisch strijdmiddel komt voorshands alleen lewisiet in aanmerking.

a. Fysische en chemische eigenschappen Het technische produkt lewisiet is een stroperige lichtbruine vloeistof met de geur van geraniums. Lewisiet is instabiel in water en hydrolyseert als volgt: ClCH = CH - AsCl₂ + H₂0 -> ClCh = CH - AsO + 2HCI Het gevormde chloorvinyl-arsenigoxide heeft zelf ook nog blaartrekkende eigenschappen. Indien loog of een oxiderend agens wordt toegevoegd ontleedt lewisiet tot onschuldige produkten. Ontsmetting kan plaatsvinden met loog of met chlorerende oplosmiddelen.

b. Verspreiding Als bij mosterdgasderivaten.

c. Detectie Met de bij de krijgsmacht in gebruik zijnde detectieuitrustingen kunnen arseenverbindingen worden aangetoond. Bij contact met lewisiet treedt onmiddellijk een pijngevoel op.

d. Militaire toepassingen Als bij mosterdgasderivaten, de arseenverbindingen zijn evenwel minder toxisch maar hebben een snellere uitwerking. In tegenstelling tot HD zijn mengsels met L door hun verlaagde vriespunt geschikt te worden gebruikt onder koude weersomstandigheden. Een mengsel met het laagst mogelijke vriespunt, het z.g. eutectisch mengsel, bestaat uit 36 gewichtsprocent L en 37 gewichtsprocent HD. Voor minder ongunstige omstandigheden kunnen, omdat HD effectiever is dan L, mengsels met een hoger gehalte aan HD (b.v. 5070) worden toegepast.

e. Toxicologie en farmacologie (1) Algemeen Deze zijn in grote lijnen gelijk aan die van mosterdgasderivaten. De verschijnselen treden sneller op en zijn kwantitatief ernstiger. In het oog veroorzaakt lewisiet onmiddellijk een branderig gevoel. Systemische vergiftigingen met lewisiet leiden tot lage bloeddruk en temperatuurverlaging. Het is ook giftig voor lever en nieren. Verder neemt de vaatpermeabiliteit toe, waardoor oedeemvorming optreedt en de hematocrietwaarde stijgt. De oedeemvorming in de longen kan cor pulmonale veroorzaken (zie 2.e.(5)). Zeer hoge doses kunnen een arseenvergiftiging veroorzaken met als gevolg zeer ernstige aandoeningen van het maag darmkanaal, sterke diarree, braken en krampen. Later treden convulsies op en volgt de dood.

(2) Werkingsmechanisme Lewisiet dringt snel in de huid door. Het mechanisme van blaarvorming is niet bekend. De veel snellere werking dan bij mosterdgas en zijn derivaten doet vermoeden dat (ook) andere mechanismen dan bij mosterdgas in het spel zijn. Arseen bindt zich aan verschillende soorten eiwitten, vooral de zwavelhoudende. Deze worden door arseen geïnactiveerd waardoor enzymatische processen worden verstoord.

D. Verstikkende strijdmiddelen

E. Incapacitantia

Hoofdstuk IV Chemische verdediging

Hoofdstuk V Maskers en beschermende kleding

1. Algemeen

Indien correct gedragen en in goede conditie zal het nbc-masker samen met de beschermende kleding volledige bescherming bieden tegen chemische strijdmiddelen. De beschermende werking van filters van nbc-maskers en filteroverdrukinstallaties alsmede van de permeabele kleding berust voor een groot deel op de daarin verwerkte actieve kool.

2. Actieve kool

Actieve kool kan worden gemaakt uit koolstof bevattende stoffen zoals steenkool, hout en turf. De grondstof wordt zonder dat lucht kan toetreden verhit tot temperaturen van 300 tot 500° Celsius (droge destillatie). Vervolgens treedt verkoling op en door het tijdens dit proces ontwijken van water ontstaat een poreuze koolstofstructuur. De zo ontstane kool bevat veel verontreinigingen, terwijl teerresten het oppervlak bedekken. Bij temperaturen van 700 tot 900° C worden deze teerresten en verontreinigingen met stoom verwijderd. Tijdens dit proces wordt de koolstof geactiveerd door impregneren met metaalzouten. Geactiveerde kool bevat zeer veel kleine ruimten en poriën waarvan de doorsnede kan variëren van 0,8 tot 50 nm (10-9 meter) en heeft door zijn grote poreusheid een zeer groot inwendig oppervlak dat kan variëren van 1000 tot 1500 mz per gram. Aan dit oppervlak worden de chemische strijdmiddelen geadsorbeerd. Het hechten aan het oppervlak wordt veroorzaakt door:

• moleculaire aantrekkingskracht (van der Waalskrachten)
• elektrische aantrekkingskracht.

Zeer vluchtige verbindingen echter worden slechts in geringe hoeveelheden geadsorbeerd. Als ruwe regel kan men stellen dat stoffen met een kookpunt hoger dan 40° C in redelijke mate worden geadsorbeerd. Dit betekent dat actieve kool een aanzienlijk adsorptievermogen voor vrijwel alle chemische strijdmiddelen bezit, met uitzondering van enkele zeer vluchtige strijdmiddelen zoals cloorcyaan en blauwzuur. Om deze strijdmiddelen toch te kunnen afvangen is het actieve kool geïmpregneerd met metaalzouten. Naast de adsorptie treedt tevens binding op doordat de strijdmiddelen complexen vormen met de metaalionen. Bovendien kataliseren sommige van deze metalen de hydrolyse of oxidatie van chemische strijdmiddelen. Chemische strijdmiddelen worden door actieve kool als volgt afgevangen:

• cyaniden : adsorptie door binding aan koperzouten (chemisorptie)
• arseen : adsorptie en katalytische oxidatie aan zilverzouten tot vast arseentrioxide
• fosgeen : adsorptie en chemisorptie aan koper- en chroomzouten waarbij ontleding plaats heeft
• mosterdgas : adsorptie
• zenuwblokkerende strijdmiddelen : adsorptie

3. Het nbc-kapje

Aangezien bij een dreiging van een aanval met zenuwblokkerende strijdmiddelen doorlopend adembescherming moet worden geboden en de fysieke belasting van het nbc-masker bij continu dragen hoog is, is een lichter maskertje ontwikkeld dat uitsluitend mond en neus bedekt maar geen bescherming biedt aan de ogen (zie figuur V. 1). De bescherming wordt geboden doordat de chemische strijdmiddelen door met actieve kool geïmpregneerd polyurethaanschuim worden geadsorbeerd. Het nbc-kapje heeft tot doel te voorkomen dat een buiten gevecht stellende dosis zenuwblokkerend strijdmiddel wordt ingeademd voordat het nbc-masker is opgezet.

Figuur V.l. Het nbc-kapje

4. Het nbc-masker

Het nbc-masker moet verhinderen dat gas- en deeltjesvormige verontreinigingen worden ingeademd en vervolgens de luchtwegen en bloedsomloop kunnen bereiken. Daarenboven beschermt het nbc-maskergelaatstuk de huid van het gelaat en de ogen. Het maskerfilter is opgebouwd uit twee componenten, t.w. het aerosolfilter en het koolfilter. a. Het aerosolfilter Het aerosolfilter (ook wel genoemd nevelfilter of absoluutfilter) is een dicht weefsel van uiterst fijne vezels. Het filter kan opgebouwd zijn uit wolhars, cellulosevezels, kunststofvezels of glasvezels. Het afvangen van aerosolen is niet een kwestie van eenvoudige filtratie. Door de kleine afmetingen van de af te vangen deeltjes zouden de poriën van het filter zo klein moeten zijn dat hierdoor de ademhalingsweerstand te groot zou worden. De filterwerking berust evenwel op een aantal mechanismen dat bijdraagt tot de totale werking. Deze mechanismen berusten op interceptie, inertie, diffusie en elektrostatische effecten. Interceptie van een deeltje vindt plaats als een deeltje de stroomlijn het dichtst langs de vezel volgt en daaraan blijft vastzitten. Afvanging door inertie vindt plaats als een deeltje door zijn traagheid de stroomlijn, wanneer deze afbuigt, niet meer kan volgen en tegen de vezel botst. Diffusie is vooral belangrijk bij kleine deeltjes die ook bewegingen maken niet evenwijdig aan de stroomlijn (Brownse beweging) en daardoor tegen een vezel botsen. Elektrostatische afvang komt voor bij wolharsfilters waarbij deeltjes zich onder invloed van elektrostatische krachten naar de vezels toe bewegen en zich daaraan hechten. Dit proces kan verstoord worden door radioactieve stofdeeltjes. Elektrostatische afvang speelt bij glasvezels vrijwel geen rol. b. Het koolfilter Voor het tegenhouden van chemische strijdmiddelen in gasvorm wordt actieve kool gebruikt. De actieve kool in het gasfilter bestaat uit kleine korrels. Dergelijke actieve kool heeft in verpakte vorm voldoende slijtvastheid en adsorptievermogen en een lage weerstand tegen doorstroming van lucht. In het koolbed worden de chemische strijdmiddelen geadsorbeerd. Op zeker moment is het koolbed verzadigd en vindt doorslag plaats; dit is het moment dat chemische strijdmiddelen niet meer door het filter worden afgevangen. De doorslagtijd is van een groot aantal factoren afhankelijk zoals:

• de mate van activiteit van de kool
• de deeltjesgrootte
• de doorvoersnelheid
• de laaghoogte van het koolbed
• de relatieve vochtigheid van de lucht en het vochtgehalte van de kool
• de aard van de te adsorberen stof
• de temperatuur
• de concentratie van de te adsorberen stof.

Als de laaghoogte van een koolbed wordt vergroot neemt de adsorptiecapaciteit en dus de geboden bescherming toe. Vergroting van de laaghoogte geeft een verlenging van de doorslagtijd maar tevens een verhoging van de ademhalingsweerstand. Gestreefd wordt naar een zo klein mogelijke laaghoogte zonder een te sterke vermindering van de doorslagtijd. Door gebruik van hoog actieve kool kan de laaghoogte worden verkleind. Ook de deeltjesgrootte is van belang. Kleinere kooldeeltjes geven door vergroting van het uitwendig oppervlak een verhoging van de adsorptiesnelheid, maar de ademhalingsweerstand neemt verhoudingsgewijs veel sneller toe. Bij toename van de concentratie chemisch strijdmiddel in de lucht neemt de doorslagtijd evenredig af. Ook verhoogde doorvoersnelheid geeft een kortere doorslagtijd. De doorvoersnelheid is afhankelijk van de ademhalingssnelheid: bij verblijf in een besmette atmosfeer heeft het daarom zin rustig te werken en daardoor minder snel te ademen. Eén van de voordelen van actieve kool is dat deze in tegenstelling tot andere adsorbentia pas bij hoge relatieve vochtigheidsgraden waterdamp begint te adsorberen waardoor de adsorptie van chemische strijdmiddelen vermindert. Boven 50% relatieve luchtvochtigheid kan actieve kool grote hoeveelheden waterdamp adsorberen. Dit kan oplopen tot 52 gewichtsprocenten water in de actieve kool. Ondanks de adsorptie van waterdamp blijft actieve kool in staat chemische strijdmiddelen in gasvorm te adsorberen, wèl zal eerder verzadiging optreden.

5. Beschermende kleding

Huidbescherming komt neer op het creëren van een geschikte barrière tussen de huid en de omgeving. De barrière moet voldoende sterk en slijtvast zijn om ook bij een ruwe behandeling in tact te blijven. De beschermende kleding die is ontworpen als bescherming tegen chemische strijdmiddelen is te splitsen in impermeabele en permeabele kleding.

a. Impermeabele kleding Impermeabele d.w.z. voor lucht en waterdamp ondoordringbare materialen worden veelvuldig gebruikt als beschermende kleding. Deze kleding bestaat doorgaans uit een broek en een jak met vaste capuchon. Handschoenen en laarzen completeren het geheel. In het algemeen wordt voor het verkrijgen van een goede bescherming tegen chemische strijdmiddelen butylrubber, versterkt met een katoenen of nylon weefsel gebruikt. Ook wordt gebruik gemaakt van kunststoflaminaten. De impermeabele kleding is vooral bestemd voor speciale eenheden zoals ontsmettingsploegen. Deze zullen naar verwachting met zware besmettingen in contact kunnen komen, terwijl het gebruik van waterige ontsmettingsmiddelen om een waterdichte kleding vraagt. Deze kleding kan echter maar gedurende korte tijd worden gedragen omdat i.v.m. de sterke warmte-isolatie de lichaamstemperatuur gevaarlijk kan oplopen. In het verleden zijn diverse pogingen gedaan om de warmte-afgifte bij geheel gesloten impermeabele kleding te verbeteren. De eenvoudigste manier is het regelmatig afkoelen met koud water.

b. Permeabele kleding Uit het oogpunt van warmtebelasting is een oplossing in de vorm van kleding die permeabel is voor lucht en waterdamp veel aantrekkelijker. De permeabele kleding wordt onderscheiden in twee categorieën. De ene categorie bestaat uit gevechtskleding die tevens chemische bescherming biedt, ontsmet kan worden of liever nog zelfontsmettend is. Realisatie van dergelijke kleding is voorlopig niet te verwachten. De andere categorie is permeabele overkleding die bij afwezigheid van chemische strijdmiddelen en normaal gebruik gedurende tenminste enkele weken kan worden gedragen zonder zijn beschermende eigenschappen te verliezen. De kleding wordt bij dreiging over de normale gevechtskleding gedragen. De kleding wordt vóór het verstrijken van de beschermingsduur verwisseld. Deze kleding is permeabel voor lucht en moet de daarin aanwezige chemische strijdmiddelen afvangen. Hiertoe wordt gebruik gemaakt van vloeistofafstoting en/of -spreiding en adsorptie. De adsorptie vindt plaats aan actieve kool die in de kleding is geïmpregneerd. Deze actieve kool is in staat chemische strijdmiddelen in dampvorm te adsorberen. Komt een druppel vloeistof met actieve kool in aanraking dan zal deze capillair door de kool worden opgezogen. De vloeistof bevindt zich dan in de ruimten tussen de kooldeeltjes, dringt door in de poriën van de actieve kool en wordt vervolgens aan het inwendige oppervlak geadsorbeerd. Afhankelijk van de verhouding tussen de hoeveelheid actieve kool en de druppelgrootte zal de vloeistofdruppel in zijn geheel door de actieve kool worden geadsorbeerd danwel er blijft een gedeelte over dat de huid toch zal bereiken. Hierom dient de koolhoudende laag te worden beschermd tegen druppels chemisch strijdmiddel. Door impregnatie van de buitenste laag van de kleding met b.v. een fluorkoolstofemulsie ontstaat een vloeistofafstotende laag. Hierdoor wordt een lage kritische oppervlaktespanning verkregen waardoor de druppels chemisch strijdmiddel als bolletjes op de geïmpregneerde kleding blijven liggen. Daardoor blijft het aanrakingsoppervlak met de daaronder liggende koolstoflaag beperkt. Een andere mogelijkheid is de toepassing van een buitenste laag met waterafstotende en vloeistofspreidende eigenschappen. Er lijkt hier sprake van een tegenstrijdigheid, maar omdat de onderlinge samenhang van watermoleculen veel groter is dan die van een chemisch strijdmiddel is het mogelijk materialen te ontwerpen die water afstoten en minder samenhangende vloeistoffen spreiden. De spreiding heeft tot gevolg dat de plaatselijke besmettingsgraad lager wordt en dat de verdamping naar buiten toe een grotere kans krijgt. Hierdoor zal de belasting van de koolstoflaag doorgaans veel minder zijn. Door de hoge viscositeit van verdikte chemische strijdmiddelen is het spreidingseffect bij deze strijdmiddelen niet werkzaam. Grotere vallende druppels hebben nu voldoende kinetische energie om althans ten dele door te dringen.

c. Hand- en voetbescherming Voeten en handen lopen een grote kans in aanraking te komen met chemische strijdmiddelen. De normale gevechtslaars biedt slechts een zeer beperkte bescherming. De voeten worden beschermd door gebruik te maken van een (over)laars van impermeabel materiaal. Bij de handbescherming zijn de problemen groter omdat voldoende tastzin en beweeglijkheid van de handen gewaarborgd moet blijven. Dunne impermeabele handschoenen voldoen hieraan maar de draagduur daarvan is beperkt. Er ontstaat vochtophoping met als gevolg opzwellen van de huid, ontstaan van pijnlijke kloofjes en koude handen door verhoogde warmte-afgifte. Deze problemen zijn deels te ondervangen door het dragen van katoenen binnenhand schoenen. Men is er nog niet in geslaagd permeabele handschoenen te maken waarbij de functie van de handen voldoende gewaarborgd is. Omdat bij het beetpakken van besmette voorwerpen de besmetting al snel door de textielweefsels heen dringt, ontkomt men er niet aan om een gedeelte van de handschoen impermeabel te maken.  

Hoofdstuk VI Detectie

1. Inleiding

a. In het geheel van de beschermende maatregelen die moeten worden genomen, neemt het vaststellen van de aanwezigheid van een chemisch strijdmiddel de detectie - een belangrijke plaats in. De mogelijkheden tot directe zintuiglijke waarneming van vijandelijke inzet van chemische strijdmiddelen zijn afhankelijk van de gebruikte soort en de wijze van inzet. De buiten gevecht stellende werking op onbeschermd personeel is veelal reeds groot bij aanwezigheid van geringe hoeveelheden, vandaar dat hoge eisen moeten worden gesteld t.a.v. de gevoeligheid en responsietijd van detectie-apparatuur. Als criterium geldt dat bij blootstelling van onbeschermd personeel gedurende 12 uur niet meer dan 5% van de blootgestelden lichte vergiftigingsverschijnselen mag vertonen. b. Detectie is als volgt in te delen:

(1) Alarmeringsdetectie te onderscheiden in:

• Op afstand: het signaleren van een chemisch strijdmiddel op een zodanig vroeg tijdstip (op afstand) dat op de te beschermen plaats voldoende tijd beschikbaar is voor het nemen van beschermende maatregelen.
• Lokaal: het op een te beschermen plaats vaststellen van het moment waarop contact met een chemisch strijdmiddel plaats vindt of aanstaande is.

(2) Confirmatie Onder confirmatie wordt verstaan het bevestigen van het aan- of afwezig zijn van een chemisch strijdmiddel in de atmosfeer, op personeel, materieel, voedsel of water en op of in de grond.

(3) Differentiatie (classificatie) Onder differentiatie wordt verstaan het vaststellen van de soort tot welke een chemisch strijdmiddel behoort. Een ver doorgevoerde vorm van differentiatie is identificatie.

2. Alarmering op afstand

De ontwikkeling van de zenuwblokkerende strijdmiddelen maakt het noodzakelijk vooral vanwege de hoge toxiciteit en het veelal niet zintuiglijk waarneembaar zijn van deze verbindingen, te beschikken over vroegtijdige informatie over de nadering van de gaswolk. De ontwikkeling van apparatuur voor vroegtijdige alarmering is nog steeds gaande en is gebaseerd op de toepassing van infraroodspectrometrie. Op deze manier wordt een soort ’chemische radar’ verkregen, die zich op de te beschermen plaats bevindt en in staat is een chemisch strijdmiddel vroegtijdig te detecteren.

3. Lokale alarmering

a. De lokale alarmering heeft tot doel onmiddellijk te waarschuwen wanneer een te beschermen plaats door een chemisch strijdmiddel wordt getroffen. De nadruk ligt bij lokale alarmering in vergelijking met vroegtijdige alarmering vooral op een zeer korte responsietijd en een grote gevoeligheid. Onderscheid kan worden gemaakt in lokale alarmering voor gas/aerosolvormige en voor vloeibare chemische strijdmiddelen.

b. Lokale alarmeringsapparatuur kan bestaan uit een detectoreenheid en een losse alarmeringseenheid. Dit biedt de mogelijkheid de detector bovenwinds van het te beschermen object te plaatsen.

De voornaamste detectieprincipes die kunnen worden onderscheiden zijn:

(1) Elektrochemisch Dit principe detecteert via een chemische reactie gebaseerd op de vorming van cyanide uit een G-stof en een oxim. Het gevormde cyanide kan elektrochemisch worden bepaald. Door toepassing van een zilverfluoride conversiefilter zijn V-stoffen om te zetten in G-stoffen zodat ook deze zenuwblokkerende strijdmiddelen volgens dit principe zijn te detecteren. Sommige zenuwblokkerende strijdmiddelen reageren in mindere mate met oxim zodat de vereiste responsietijd en gevoeligheid dan niet worden gehaald.

(2) Vlamfotometrisch Dit principe maakt gebruik van de eigenschap dat de zenuwblokkerende strijdmiddelen alle het element fosfor bevatten. Wanneer organische fosforverbindingen in een waterstofrijke vlam worden verbrand, zullen zich aangeslagen oxofosfinemoleculen vormen, die bij terugvallen naar hun grondtoestand licht uitstralen. Een eventueel optredende licht-emissie geeft aanleiding tot alarmering terwijl de gemeten lichtintensiteit een maat is voor de aanwezige concentratie. Een nadeel van dit systeem is dat het zeer brandbare waterstof in cilinders moet worden meegevoerd of ter plaatse moet worden aangemaakt.

(3) Enzymatisch Bij dit principe wordt gebruik gemaakt van een biochemische reactie, gebaseerd op de enzymremming door zenuwblokkerende strijdmiddelen. In het detectiesysteem is echter het in het organisme aanwezige acetylcholine vervangen door een ander substraat (a-naftylacetaat). Als enzym wordt gebruik gemaakt van butyrylcholinesterase (BuChE), geïsoleerd uit paardebloed. De reactie verloopt als volgt:  

Het gevormde α-naftol kan met diazoblauw worden omgezet in een paarsblauwe kleurstof. Als het enzym door een zenuwblokkerend strijdmiddel wordt geremd verdwijnt de verkleuring. Dit wordt fotochemisch gemeten en elektronisch omgezet in een alarmsignaal. De gevoeligheid van de reactie is afhankelijk van dertoxiciteit van de cholinesterase remmende verbinding. Een nadeel van dit systeem is de relatief langere responsietijd. (4) Ionometrisch De te onderzoeken luchtstroom wordt langs een radioactief preparaat gevoerd, hetgeen de verbindingen in de luchstroom ioniseert en geladen clusters vormt. Door de bijzondere constructie van de meetcel worden geladen clusters van laag moleculaire, polaire verbindingen in de cel afgevangen zodat alleen de geladen clusters van de hoog  moleculaire, polaire verbindingen de detector bereiken en gemeten worden. Omdat de meeste chemische strijdmiddelen hoog moleculaire, polaire verbindingen zijn en de concentratie van andere hoog moleculaire verbindingen in de buitenlucht zeer gering is, biedt dit principe toepassingsmogelijkheden. Omdat deze detectiemethode volledig fysisch is, zal onderhoud van het zeer kleine apparaat nauwelijks nodig zijn en behoeven alleen de batterijen periodiek te worden verwisseld.

(5) Halfgeleiding Hierbij wordt gebruik gemaakt van de eigenschap dat het geleidingsvermogen van een halfgeleider kan veranderen door adsorptie van een chemisch strijdmiddel. Halfgeleiders zijn ook te gebruiken voor een heel ander doel. Een halfgeleider kan worden ingebouwd in een gasfilter van b.v. schuilkelders of commandoposten. Aan de hand van de verandering van het geleidingsvermogen van de halfgeleider is het tijdstip van doorslag te voorspellen.

c. Om de aanwezigheid van vloeibare besmettingen aan te tonen (vluchtige en niet-vluchtige zenuwblokkerende strijdmiddelen en blaartrekkende strijdmiddelen) is al dan niet zelfklevend detectiepapier ontwikkeld. Dit bevat een drietal kleurstoffen die ieder reageren op vloeibaar chemisch strijdmiddel en daarbij een specifieke kleur geven. De verkleuring door blaartrekkende middelen gebeurt onmiddellijk, door Vstoffen binnen enkele seconden en door G-stoffen binnen 1 minuut. De verkleuringsreacties treden niet slechts op bij besmetting met een chemisch strijdmiddel, ook organische oplosmiddelen zoals aceton, tetrachloorkoolstof e.d. geven verkleuringen. Er wordt overigens verwacht dat deze stoffen geen verwarring zullen veroorzaken, omdat deze te velde doorgaans niet zullen voorkomen. Het ontsmettingsmiddel DS2 geeft een zwarte verkleuring. Er zijn echter factoren die een automatische detectie zinvol maken. Door gebrekkige visuele eigenschappen van de mens bij nacht en de noodzaak tot continue observatie, hebben systeem-analyse studies aangetoond dat voor beschermingrbij nacht en als aanvulling op het gebruik van een damp/aerosolalarmeringsapparaat, een automatische vloeistofdetector beschikbaar zou moeten zijn. Mogelijke principes zijn: (1) Potentiometrisch Hierbij wordt gebruik gemaakt van een ronde op een grammofoonplaat gelijkende plaat met één continue spiraalvormige groef. Door behandeling van de groef met een verf waarin zilver is gesuspenseerd, wordt een detector verkregen die gevoelig is voor kleine druppeltjes chemisch strijdmiddel. Het vloeibare strijdmiddel zal de verf doen zwellen, waarbij het onderling contact tussen de zilverdeeltjes wordt verbroken met als gevolg een verlaging van de geleidbaarheid. Dit systeem toont alle vloeibare strijdmiddelen, inclusief verdikte strijdmiddelen aan en is nauwelijks gevoelig voor andere vloeistoffen.

(2) Fluorescentie Hierbij wordt gebruik gemaakt van een fluorescerend materiaal. Zodra een vloeibaar chemisch strijdmiddel op het met dit materiaal geïmpregneerd papier valt, zal de fluorescentie doven. Voor de registratie wordt gebruik gemaakt van een kwiklamp ter bestraling van het papier met U.V.-licht; met lichtgeleiders wordt de aanwezigheid van druppeltjes strijdmiddel vastgesteld.

4. Confirmatie en differentiatie

a. Na alarmering dient men te beschikken over detectiemiddelen voor confirmatie en differentiatie. De detectiereacties kunnen, in tegenstelling tot bij de alarmering, in een ruimer tijdsbestek worden uitgevoerd. Aan de selectiviteit en de gevoeligheid van de reacties worden hoge eisen gesteld. Momenteel wordt beschikt over detectieuitrustingen, waarmee vrijwel elk chemisch strijdmiddel in de lucht, in de grond en aan de oppervlakte kan worden aangetoond, wateronderzoekuitrustingen waarmee beoordeeld kan worden of water al dan niet besmet is met chemische strijdmiddelen en eenvoudige detectiemiddelen voor persoonlijk gebruik. De vormgeving van de detectiemiddelen varieert van ingenieus geconstrueerde veldlaboratoria tot eenvoudige velduitrustingen. Voor het aantonen van de aanwezigheid van chemische strijdmiddelen wordt gebruik gemaakt van colorimetrische detectiereacties. Bij een juiste uitvoering van dergelijke reacties is het ontstaan (of soms juist het uitblijven of verdwijnen) van een kleur indicatief voor de aanwezigheid van een strijdmiddel. De detectiemiddelen zijn zodanig samengesteld, dat, wanneer gevaarlijke concentraties aan strijdmiddelen voorkomen, dit een positieve waarneming tot gevolg heeft. Geringe concentraties, d.w.z. lager dan maximaal toelaatbare, worden niet aangetoond. De verschillende detectieuitrustingen worden als volgt onderscheiden:

• Zeer eenvoudige uitrusting, waarmee b.v. alleen de zenuwblokkerende strijdmiddelen kunnen worden aangetoond.
• Een compleet veldlaboratorium, waarmee na een chemische aanval een optimale hoeveelheid informatie (identificatie) te velde kan worden verzameld. Slechts enkele landen hebben een dergelijke uitrusting ingevoerd.
• De velduitrusting, die een middenweg vormt tussen de eenvoudige uitrusting en het zeer specialistische veldlaboratorium. De Nederlandse gasverkenningsuitrusting alsmede de wateronderzoekuitrusting chemische strijdmiddelen behoren tot deze groep.

b. Detectiemiddel zenuwblokkerende strijdmiddelen in damp- en aerosolvorm (DEZI) De DEZI is een individueel verstrekt middel voor de detectie van zenuwblokkerende strijdmiddelen. De DEZI wordt gebruikt voor het bepalen van het moment waarop het nbc masker kan worden afgezet. Dit detectiemiddel bevat een reagenspapier dat is geïmpregneerd met cholinesterase. De te bemonsteren lucht wordt door het reagenspapier gezogen via de inlaatopening van de filterbus van het nbc-masker. Na het afvangen van het zenuwblokkerend strijdmiddel wordt het reagenspapiertje bevochtigd met water, dat in een vloeistofkussentje aanwezig is. Vervolgens vindt de voor zenuwblokkerende strijdmiddelen specifieke detectiereactie (enzymatisch) plaats door het reagenspapier samen te drukken met een met substraat geïmpregneerd papiertje.

c. Gasverkenningsuitrusting Deze uitrusting heeft tot doel de aard van het gebruikte chemische strijdmiddel vast te stellen en het tijdstip te bepalen waarop beschermende maatregelen kunnen worden opgeheven. Indien een vloeibare besmetting in grond aanwezig is kan dit door middel van monstername worden vastgesteld. Verdachte lucht wordt geadsorbeerd aan een speciaal filtreerpapier. Door toevoeging van reagentia wordt een verkleuring verkregen. Met de in Nederland gebruikte gasverkenningsuitrusting kunnen detecties worden verricht naar:

• alle zenuwblokkerende strijdmiddelen (enzymatisch)
• fosgeen, difosgeen en fosgeenoxim (als groep)
• alle mosterdgassen
• arseenverbindingen (o.a. lewisiet)
• blauwzuur
• chloorcyaan.

De gevoeligheid van de detectiereacties is zodanig dat bij negatief detectieresultaat een blootstelling van 12 uur geen nadelige gevolgen heeft op het personeel. Bij fosgeen, chloorcyaan en blauwzuur (strijdmiddelen die na verspreiding alleen in gasvorm optreden) is een blootstelling van 8 uur zonder schadelijke gevolgen gegarandeerd.

d. Wateronderzoekuitrusting Met de Wateronderzoekuitrusting, chemische strijdmiddelen’ kan door personeel dat verantwoordelijk is voor de veiligheid van de watervoorziening, oppervlaktewater, grondwater en leidingwater worden onderzocht op de aanwezigheid van chemische strijdmiddelen. Met de uitrusting is een beperkte differentiële detectie mogelijk, de uitrusting bevat namelijk ook enige groepsreacties. Met de uitrusting kunnen de volgende onderzoeken worden uitgevoerd:

• zenuwblokkerende strijdmiddelen (enzymatisch)
• stikstofmosterdgassen en (zwavel)mosterdgassen en chloorcyaan
• arseenverbindingen (lewisiet en niesgassen)
• zuurgraad (pH)
• chloorverbruik (aantonen van a-specifieke chemische oxideerbare verontreinigingen als indicatieve test voor chemische en evt. biologische strijdmiddelen waarvoor in de uitrusting geen selectieve reacties zijn opgenomen).

De gevoeligheid van de reacties is zodanig gekozen, dat wanneer het water geen andere schadelijke bestanddelen bevat, dit water gedronken kan worden. Als richtlijn hierbij is een consumptie van 5 liter per man per dag gedurende een periode van 7 dagen aangehouden.  

Hoofdstuk VII Chemische ontsmetting

1. Noodzaak tot ontsmetting

Bij de bescherming tegen chemische strijdmiddelen speelt in het kader van de besmettingsbeheersing de ontsmetting een belangrijke rol. Een tegenstander die chemische strijdmiddelen gebruikt kan zowel directe als indirecte effecten beogen. Bij het directe effect zal onbeschermd personeel worden uitgeschakeld door blootstelling aan chemische strijdmiddelen. Het indirecte effect zal optreden na besmetting van materieel en uitrusting. Hierbij zal, vooral indien grondbesmettende chemische strijdmiddelen zijn gebruikt, langdurig gevaar ontstaan voor bedienend personeel, zelfs indien het personeel is voorzien van een goede beschermende uitrusting. Zenuwblokkerende en blaartrekkende strijdmiddelen dringen door in vele materialen. Giftige dampen zullen dan gedurende lange tijd uit deze materialen vrijkomen. Door chemische strijdmiddelen te verdikken kunnen zowel de besmettingsduur als de adhesieve eigenschappen worden vergroot. Deze verdikte strijdmiddelen kunnen ontmettingswerkzaamheden nadelig beïnvloeden. Om na een chemische aanval het risico voor het personeel te beperken, is een gedeeltelijke ontsmetting van het grootste belang. De ontsmettingswerkzaamheden vereisen een grote hoeveelheid middelen en vergen veel tijd. De inspanning die benodigd is voor ontsmetting zal evenwel tot een minimum moeten worden beperkt. Dit kan worden bereikt door het nemen van de juiste voorzorgsmaatregelen zoals het gebruik van wegwerp afdekmaterialen en het toepassen van gemakkelijk te ontsmetten materiaal.

2. Ontsmettingsmethoden en -middelen

a. Algemeen Alle ontsmettingswerkzaamheden zijn gebaseerd op een van de volgende principes:

• het chemisch strijdmiddel vernietigen door een chemische verandering teweeg te brengen
• het chemisch strijdmiddel verwijderen
• het chemisch strijdmiddel afsluiten.

b. Vernietigen De meeste strijdmiddelen kunnen met geëigende chemicaliën worden vernietigd. Deze chemisch actieve ontsmettingsmiddelen zijn niet tegen elk chemisch strijdmiddel even effectief. In een enkel geval kunnen giftige restproducten ontstaan. Er bestaan chemicaliën die effectief zijn tegen bijna alle chemische strijdmiddelen, maar waarvan de bruikbaarheid wordt beperkt door de agressieve eigenschappen. Bijvoorbeeld natronloog opgelost in water zal de meeste chemische strijdmiddelen vernietigen, maar is zeer schadelijk voor de huid. Universele ontsmettingsmiddelen verdienen de voorkeur boven specifiek gerichte ontsmettingsmiddelen tenzij deze laatste een sneller of beter resultaat geven of aan het te ontsmetten materiaal minder schade toebrengen. Aan de toepassing van specifiek tegen bepaalde groepen chemische strijdmiddelen werkende ontsmettingsmiddelen zijn de volgende nadelen verbonden:

• eerst dient te worden vastgesteld welk chemisch strijdmiddel is gebruikt
• verschillende soorten ontsmettingsmiddelen dienen beschikbaar te zijn.

Enige voorbeelden zijn:

• chloorhoudende middelen, zoals chloorkalk en bleekwater, zijn effectief tegen mosterdgas en V-stoffen, maar minder geschikt tegen G-stoffen
• basische middelen, zoals soda- of loogoplossingen, zijn zeer effectief tegen G-stoffen, maar werken minder snel tegen andere strijdmiddelen.

c. Verwijderen Bij verwijdering wordt het chemisch strijdmiddel verplaatst en behoudt het zijn giftige eigenschappen. Chemische strijdmiddelen kunnen worden afgewassen, weggespoeld, verdampt door verhitting of opgenomen door adsorberende substanties. Voor afwassen en wegspoelen kunnen organische oplosmiddelen zoals benzine en kerosine worden gebruikt. Bij gebruik van water voor dit doel moeten grote hoeveelheden water worden gebruikt, liefst met toevoeging van zeep. Met nadruk moet worden gesteld dat bij toepassing van oplosmiddelen of water met het doel het chemisch strijdmiddel te verplaatsen het spreidend vermogen van een chemisch strijdmiddel aanzienlijk kan worden vergroot. Indien wordt gewassen met water kan tengevolge van hydrolyse afbraak van het chemisch strijdmiddel optreden. De slechte oplosbaarheid van mosterdgas in water maakt verwijdering moeilijk. Bovendien zal water het mosterdgas verspreiden waardoor het besmette oppervlak wordt vergroot. In de bodem gedrongen chemische strijdmiddelen kunnen worden verwijderd door de besmette bovenste laag af te graven.

d. Afsluiten Chemische strijdmiddelen die in de bodem zijn gedrongen, kunnen worden afgesloten door het oppervlak te bedekken. Deze methode is vooral toepasbaar voor het ontsmetten van kleine terreingedeelten.

3. Persoonlijke ontsmetting

Ontsmetten van de huid kan levensreddend zijn en moet daarom onmiddellijk na het oplopen van een besmetting worden uitgevoerd. Besmette kleding en persoonlijke uitrusting dient te worden ontsmet of verwijderd. Persoonlijke ontsmettingsmiddelen kunnen zowel in poeder- als in vloeibare vorm voorkomen. Het bij de krijgsmacht in gebruik zijnde huidontsmettingspoeder, een mengsel van magnesiumoxide en chloorkalk, is een effectief ontsmettingsmiddel. Het chemische strijdmiddel wordt door het magnesiumpoeder geadsorbeerd en door het actieve chloor vernietigd. Een in andere landen gebruikt poeder is ’Fuller’s Earth’, waarvan de werking berust op het adsorberen van chemische strijdmiddelen. De geadsorbeerde strijdmiddelen worden door ’Fuller’s Earth’ echter niet afgebroken. De werking van vloeibare ontsmettingsmiddelen berust op het principe van oplossen en daarna fbreken van het chemisch strijdmiddel. Een voorbeeld van een vloeibaar ontsmettingsmiddel is een mengsel van alcohol, fenol en ammonia in combinatie met chlooramine.

4. Materieelontsmetting

Op zich zijn chemische strijdmiddelen gemakkelijk te vernietigen, vooropgesteld dat het ontsmettingsmiddel in direct contact kan worden gebracht met het chemisch strijdmiddel. Chemische strijdmiddelen kunnen in materialen dringen en worden dan voor ontsmettingsmiddelen onbereikbaar. Als geen diepdoordringende ontsmetting kan worden bewerkstelligd, zal een restbesmetting achterblijven die slechts langzaam verdampt. Vele materialen zijn onder veldcondities nauwelijks volledig te ontsmetten. Materieel met een restbesmetting kan zowel een inhalatie- als een contactrisico inhouden en kan derhalve slechts worden gebruikt indien het personeel adequaat is beschermd. Een voorbeeld van een veel gebruikt ontsmettingsmiddel met dieptewerking is DS2 (Decontaminating Solution nr 2), dat bestaat uit diethyleentriamine en natriumhydroxide in een oplosmiddel (methylcellosolve). Dieptewerking kan ook worden bereikt door verhitting, hetgeen de verdamping van het chemisch strijdmiddel versnelt. Hete lucht, stoom of koken werken aldus ontsmettend. Vooral koken is effectief en relatief eenvoudig, maar niet voor alle soorten materiaal toepasbaar. Het voordeel van het gebruik van stoom of koken boven het gebruik van hete lucht is dat door de aanwezigheid van water tevens hydrolyse kan plaatsvinden. Met name G-stoffen kunnen door hydrolyse onschadelijk worden gemaakt.

¹⁾ De ontsmettingsmiddelen zijn gegeven voor chemische besmettingen in vloeibare of vaste vorm. Voor de meeste chemische strijdmiddelen (in de vorm van damp of lichte besmetting) m.u.v. V-stoffen is luchten een effectieve methode. Het te kiezen ontsmettingsmiddel is afhankelijk van de aard van het besmette oppevlak.

²⁾ 10%-oplossing van natronloog of soda; natronloog is niet geschikt voor kleding, canvas of leer.

³⁾ of bleekwater.

6. ontsmetting van oppervlakken en materieel besmet met een chemisch strijdmiddel

Hoofdstuk VIII Oefenmiddelen

1. Inleiding

Tot de middelen die voor het simuleren van een chemische aanval kunnen worden gebruikt behoren de traan- en niesgassen. Deze stoffen worden in de Engelse terminologie meestal aangeduid als ’riot control agents’ (relbestrijdingsmiddelen). Voor dit doel is momenteel het traangas CS de meest gebruikte verbinding, ook in Nederland.

2. Benaming

a. Traangassen Traangassen (Eng: tear agents, lachrimators; Duits: Augenreizstoffe; Fr: lachrymogènes) veroorzaken irritatie van de ogen en slijmvliezen en in mindere mate van de huid. Deze irritatie geeft aanleiding tot tranenvloed en neusverstopping. De bekendste traangassen zijn weergegeven in figuur VIII.I.

Figuur VIII.1. Traangassen en hun code

b. Niesgassen Niesgassen (Eng: vomiting agents, sternutators; Duits: Nasen- und Rachenreizstoffe; Fr: vomitifs) werken sterker irriterend en traanverwekkend dan de traangassen. Bovendien wekken ze braakneigingen, hoest- en niesbuien op. Zij bevatten alle een arseenatoom. De bekendste niesgassen zijn weergegeven in figuur VIII.2.

Figuur VIII.2. Niesgassen en hun code

3. Fysische en chemische eigenschappen

De traan- en niesgassen zijn met uitzondering van de vloeistof broomaceton vaste stoffen. Ze zijn over het algemeen slecht oplosbaar in water en goed in organische oplosmiddelen. Vooral CS is in waterige oplossing instabiel. Alle ontleden in basisch milieu in relatief onschadelijke verbindingen. Wel kan bij de niesgassen arseen overblijven, dat dan nog wel toxisch is maar niet meer irriterend. CN en CA hebben een fruitachtige geur, DM en DA ruiken naar kool en DC naar knoflook. Nbc-maskers bieden een effectieve bescherming terwijl het dragen van beschermende kleding niet noodzakelijk is. Deze stoffen hechten zich vooral aan kleding. Hierdoor kunnen zij als de aanwezigheid in de omgevingslucht reeds beneden actieve concentraties is gedaald als gevolg van verdamping uit de kleding nog irriterend werken, vooral in het gezicht.

4. Verspreiding

Verspreiding kan plaatsvinden na pyrotechnische aerosolisering of door verneveling van oplossingen in organische oplosmiddelen (bekend is bijvoorbeeld een oplossing van CS in aceton of trichloorethaan). Al deze stoffen zijn te velde weinig persistent.

5. Detectie

Voor de detectie zijn bij de krijgsmacht geen specifieke middelen beschikbaar. Detectie vindt in de praktijk plaats via de zintuigen.

6. Militaire toepassingen

CS en in sommige landen ook nog wel CN worden gebruikt voor oefendoeleinden ter simulatie van een aanval met luchtbesmettende chemische strijdmiddelen. Ook worden deze middelen gebruikt voor het beteugelen van oproer en woelingen. Traan- en niesgassen zouden kunnen worden gebruikt om de tegenstander te hinderen door hem te dwingen het nbc-masker in beschermstelling te plaatsen.

7. Toxicologie en farmacologie

a. Werkingsmechanisme Het werkingsmechanisme van de traan- en niesgassen is niet met zekerheid bekend. Verondersteld wordt dat zij inwerken op zwavelgroepen in eiwitten die zich bevinden aan de uiteinden van bepaalde sensibele zenuwen. De zenuw raakt geprikkeld en daardoor zouden de verschijnselen ontstaan.

b. Diagnostiek De irritatie van ogen, slijmvliezen en huid uit zich in sterke tranenvloed gepaard gaand met lichtschuwheid, verkoudheidsverschijnelen, `dikke ogen’ en een brandend gevoel op de huid, speciaal in huidplooien en op beschadigde plaatsen. Bij zeer hoge doses kunnen misselijkheid en/of benauwheid optreden. Ingestie veroorzaakt buikpijn, braken en diarree (soms met bloed). Bovendien treden hoest- en niesbuien op en veroorzaken zij misselijkheid, ook in lagere concentraties. Blootstelling aan hoge doses kan prikkelingen in de extremiteiten (paraesthesieën), verlammingen en eventueel blaren veroorzaken. De niesgassen kunnen bij resorptie van zeer hoge doses ook aanleiding geven tot een (lichte) acute arseenvergiftiging. Niesgassen zijn dus giftiger dan de traangassen.

c. Behandelingsprincipes Over het algemeen behoeft een persoon die blootgesteld is geweest aan traanof niesgassen geen geneeskundige behandeling. Het is vrijwel altijd voldoende deze persoon in de frisse lucht te brengen en eventueel van kleding te laten wisselen. Bij het optreden van hoofdpijn kan een pijnstiller worden gegeven. Bij ernstige irritatie van ogen, slijmvliezen en huid overvloedig spoelen met water. Ontsmetten met chloorhoudende ontsmettingsmiddelen is onjuist omdat chlorering van sommige verbindingen deze juist sterker irriterend maakt. De bij heel hoge concentraties optredende jeukende huidlesies kunnen worden behandeld met calaminelotion, eventueel een corticoïdencrème. Blaren eventueel droog en steriel verbinden. Een eventuele arseenvergiftiging kan worden behandeld met BAL.

8. Eigenschappen van oefenmiddelen

Gescande pagina’s, klik op het plaatje voor een vergroting